Veelgestelde vragen over ledverlichting
LED staat voor Light Emitting Diode. Een ledlamp is een combinatie van een ledarmatuur en een leddriver die samen voor verlichting zorgen. Dit is vergelijkbaar met een gloeilamp en een lichtknopje waarmee je stroom naar de lamp kunt laten gaan, of een gasontladingslamp met voorschakelapparatuur.
Een ledlamp bestaat uit kleine chips die diodes bevatten. Wanneer er een lage (en dus zuinige) elektrische spanning op deze diodes komt, stralen zij licht uit. Deze diodes werken op een specifieke spanning die wordt geregeld door de leddriver.
Een ledlamp verbruikt veel minder stroom dan traditionele verlichting. Dit komt doordat een ledlamp een hoger rendement heeft. Dit rendement drukken we uit in lumen per Watt.
Hoeveel je in totaal kunt besparen, hangt af van welke verlichting je nu hebt. Het gaat erom dat je het totaal aantal Watt kunt terugbrengen. Hiervoor stel je een lichtplan op.
Bij veldverlichting kan flink stroom bespaard worden bij toepassing van ledverlichting. Momenteel wordt nog veel gebruikgemaakt van (hogedruk) gasontladingslampen. Deze lampen hebben een hoge inschakelspanning en een lange opstarttijd van enkele minuten. Deze lampen zet je dus niet even uit om ze korte tijd later weer aan te zetten.
Een ledlamp kan snel in- en uitschakelen. Door verlichting te dimmen kan makkelijk extra energie worden bespaard op momenten dat minder licht nodig is. Het vervangen van gasontladingslampen door ledverlichting kan wel tot de helft in energieverbruik schelen. Hoeveel je bespaart, is afhankelijk van de situatie.
Daarnaast is ledverlichting zeer goed instel- en richtbaar, waardoor het licht vooral op de plekken schijnt waar dit nodig is en waarmee strooilicht minimaal aan de orde is. Dankzij de goed schakelbare leddrivers zijn tijdklokken niet meer nodig en kan gemakkelijk een deel van een sportveld worden verlicht in plaats van een heel veld. Dit heeft een positieve impact op het energieverbruik en ook op de omringende natuur en buurt.
Kortom:
- Beter licht met minder elektriciteitsverbruik
- Makkelijker aan- en uitzetten, dus veldverlichting hoeft niet onnodig aan te blijven staan en je kunt gemakkelijker een deel van het veld verlichten
- Lichtintensiteit aan te passen aan de behoefte (wedstrijd volop lichtsterkte, training minder intensieve lichtsterkte)
- Mogelijk kan netaansluiting verkleind worden (lagere vaste kosten)
Ledlampen vereisen ten opzichte van traditionele lampen geen ander onderhoud. In de praktijk wordt het jaarlijks onderhoud aangepast naar tweejarig onderhoud. Ten opzichte van traditionele lampen gaan ledlampen langer mee, dus je hoeft ze minder vaak te vervangen.
De hardware is onderhoudsarm en gaat met name lang mee als de temperatuur wordt beperkt. Mochten er storingen in de ledverlichting ontstaan, dan ligt dit in veel gevallen aan de driver. Voor maximale lichtopbrengst en maximale koeling van de verlichting moet de ledlamp regelmatig (eens in de één à twee jaar volgens voorschrift van de leverancier) gereinigd worden. Slimme/ mobiele lichtbesturingssystemen hebben ook regelmatig een update nodig. Dit zijn werkzaamheden die normaliter bewaakt en verzorgd worden door de leverancier. Uitgaande van een goede installatie en goede warmteafvoer gaat een ledinstallatie minimaal vier keer langer mee dan traditionele verlichting.
Ledarmaturen zijn in verschillende vormen leverbaar. Zodoende is vaak een armatuur te vinden die op de bestaande lichtmasten past. Voldoen de lichtmasten niet aan de richtlijnen van de sportbond, dan is dit meteen een mooie gelegenheid om over te stappen naar led. Vaak maakt de sportbond onderscheid in trainingsvelden en wedstrijdvelden. Let hierbij extra op mogelijke lichthinder aangezien ledlicht veel helderder is. Zeker bij het gebruik van bestaande masten raden we aan om goed te controleren of de nieuwe situatie geen overlast veroorzaakt voor de omgeving.
Controleer bij het vervangen van de verlichting naar ledverlichting altijd de bestaande lichtmasten. Een ledarmatuur is zwaarder dan een traditionele lamp, met name door de koelingselementen achter de driver. Wanneer de lamp en driver gescheiden zijn, scheelt dit gewicht in de mast.
Circulaire benadering
Ledverlichting is een duurzame oplossing door de hoge lichtopbrengst en aanverwante energiebesparing. Ook worden er geen metalen zoals kwik gebruikt, zoals bij gasontladingslampen. Nog beter is het om een fabrikant te zoeken die de lampen, armaturen en drivers terugneemt wanneer deze defect of aan het einde van de levensduur zijn. Deze circulaire benadering stimuleert het gebruik van duurzame componenten en een langere levensduur, wat uiteindelijk beter is voor het milieu. Tevens is dit prettig in gebruik: je weet dat de verlichting tijdig zal worden vernieuwd, dus nog voordat deze onder de normen gaat presteren. Door te kiezen voor een systeem waarbij alle componenten modulair zijn, hoeft er in geval van een storing of defect maar een klein onderdeel te worden vervangen in plaats van de gehele verlichting.
Een ledlamp gaat rond de 100.000 branduren mee en een driver rond de 50.000 branduren. Maar let op: ledverlichting gaat na verloop van tijd minder licht geven. Om verschillende ledlampen met elkaar te kunnen vergelijken qua prestaties over de levensduur, is een coderingssysteem in het leven geroepen. Dit is de LB-normering.
Wanneer een fabrikant bijvoorbeeld de code 50.000 L80B10 afgeeft, betekent dit dat na 50.000 branduren nog minimaal 80% van de lichtstroom gegeven wordt (L80). Stel we hebben een ledarmatuur met een initiële lichtstroom van 4000 lumen. Na 50.000 branduren zal de lichtbron nog steeds 80% van zijn oorspronkelijke lichtopbrengst behouden. In dit geval zou dit dus 3200 lumen zijn (80% van 4000 lumen).
De B-waarde geeft het percentage leds aan wat onderpresteert. In het voorbeeld heeft de armatuur een B-waarde van B10. Dit betekent dat na 50.000 branduren nog minstens 90% van de leds in de armatuur nog voldoende functioneert. Met deze waarde kun je dus aangeven hoe betrouwbaar de lichtbron is. Een hogere B-waarde is minder betrouwbaar dan een lage B-waarde.
Een ledlamp zou dus zoveel mogelijk branduren (bijvoorbeeld 50.000), een zo hoog mogelijke L-waarde en zo laag mogelijke B-waarde moeten hebben. Je kunt verschillende lampen het beste vergelijken door naar het aantal branduren te kijken bij dezelfde LB-waarde. Vraag bijvoorbeeld voor alle keuzemogelijkheden naar de L80B50 waarde. De lamp met het hoogste aantal branduren presteert het beste.
Om goed te kunnen sporten, is de juiste verlichting van groot belang. Dit vraagt om maatwerk, omdat er erg veel factoren meespelen zoals reflectie, kleurtemperatuur, kleurweergave-index, verblindingswaarde en lichtsterktediagram. Voor een verlichtingsexpert is dit dagelijkse kost, die kan dit eenvoudig in een verlichtingsberekening verwerken. Met een lichtplan en verlichtingsberekening kan precies worden bepaald wat nodig is bij de wensen voor de accommodatie. Tevens kan hiermee aangetoond worden of de door de sportbond of NOC*NSF gestelde normeringen gehaald worden. Indien er nieuwe verlichting komt, is het dus altijd aan te raden om een lichtplan op te stellen. Daarmee worden de eisen en uitgangspunten toets- en meetbaar. Het opstellen van een lichtplan is ook een goed moment om te kijken naar de omgeving. Een goed lichtplan voorkomt lichthinder voor de omgeving.
Ja, er zijn veel verschillende soorten ledverlichting en in dit brede aanbod is helaas ook veel verschil in kwaliteit. Omdat er subsidies beschikbaar zijn voor het overgaan op led, zijn er veel nieuwe partijen op de markt gekomen, waaronder aanbieders van goedkope ledsystemen. Hier gaat het credo ‘goedkoop is duurkoop’ al snel op. Het is dan ook aan te raden om met de leverancier afspraken te maken over de prestaties van de verlichting. Niks zo vervelend als een installatie die na verloop van tijd heftig degradeert of zelfs donkere spots geeft. Een goede leverancier zal daarom de prestatie van de verlichting van tevoren afgeven en hier na verloop van tijd nog garant voor staan.
Ledverlichting op jouw sportaccommodatie
Ledverlichting komt in veel verschillende soorten en maten en heeft doorgaans een groter toepassingsgebied dan traditionele verlichting. Met een goed lichtplan is ledverlichting in praktisch alle gevallen mogelijk. Omdat de armatuur inclusief driver relatief zwaar is, kan bij nieuwe lichtmasten soms een scheiding van lamp en driver nodig zijn.
Ledlampen moeten goed worden gekoeld vanwege de warmteontwikkeling van de driver. Daarom heeft een ledverlichting aan de achterzijde van de behuizing aluminium koelvinnen, wat de armatuur zwaarder maakt dan conventionele verlichting. Het is dus noodzakelijk om te controleren of de huidige lichtmasten het hogere gewicht veilig kunnen dragen.
Ledverlichting is in principe overal toepasbaar. Het begint met een lichtplan. Bij een sportveld is lichthinder een belangrijk onderdeel van het ontwerp. Het is niet wenselijk dat spelers verblind worden door het licht, maar ook buren, verkeer en dieren kunnen last hebben van het soms felle licht. Ledverlichting is bovendien vaak veel witter en feller dan bijvoorbeeld gasontladingslampen.
Een ledarmatuur moet het liefst zo vlak mogelijk worden uitgericht, maar hoe vlakker, des te minder ver reikt het licht. Wanneer een armatuur omhoog gekanteld wordt, ontstaat er lichthinder. Goede leveranciers houden hier rekening mee via het toepassen van louvres/ lichthinderkapjes (roosters) en lenzen. Zodoende kunnen de lichtbundels gecontroleerd worden en wordt verblinding en hinder geminimaliseerd.
Gezien de complexiteit van ledverlichting (en eigenlijk van verlichting in het algemeen) is het verstandig om professionele hulp in te schakelen. Dat kan in veel gevallen bij je eigen leverancier, maar aan te raden is om bij minimaal drie partijen een aanbieding inclusief lichtplan op te vragen. Op deze manier krijg je een goed beeld en vergelijk van de mogelijkheden en prijzen. Naast een goede prijs is het ook belangrijk om een goed gevoel te hebben bij deze leverancier, omdat het vaak om een lange samenwerking gaat. De leverancier moet in alle gevallen een goed lichtplan en lichthinderonderzoek aanleveren.
Vergeleken bij conventionele verlichting spreekt het gebruik van ledverlichting voor zich. Waar het bij een gasontladingslamp schadelijk voor de lamp is wanneer deze direct na uitschakelen weer wordt aangezet is dit bij ledlampen geen probleem. In principe is het gebruik eenvoudiger en daarmee toegankelijk voor iedereen (denk aan sporters, trainers en coaches).
Wel heeft ledverlichting net als andere soorten verlichting een maximaal aantal branduren. En ondanks dat ledlampen al minder energie verbruiken dan conventionele lampen, kunnen slimme manieren van gebruik nog aanzienlijk helpen bij energiebesparing. Voor de hand liggende manieren zijn het uitzetten van lampen als deze niet nodig zijn of indien mogelijk het dimmen op trainingsavonden. Bij trainingen is namelijk vaak minder fel licht nodig dan tijdens wedstrijden. Informeer bij je sportbond of op Sportinfrastructuur over de verschillende voorschriften en richtlijnen aangaande verlichting.
Financieel
Op het moment dat je ledverlichting gaat installeren is het aan te raden te kijken naar de normen die worden benoemd in het kwaliteitszorgsysteem van de NOC*NSF. Iedere sportbond heeft eigen normen, daarmee zijn de kosten per situatie verschillend. Een voetbal trainingsveld voorzien van ledverlichting kost gemiddeld € 15.000. Een voetbal wedstrijdveld € 20.000 tot € 30.000. Bij korfbal, tennis, atletiek etc. is dit weer anders.
Hoeveel je kan besparen met ledverlichting is afhankelijk van de situatie en wat voor type verlichting er eerst aanwezig was? Wat voor ledverlichting komt er voor in de plaats en hoe is dit opgesteld en gebruikt (trainingen of wedstrijden)? Wanneer we uitgaan van de gemiddelde ledverlichting en de gemiddelde gasontladingslamp, zal de energiebesparing bij een min of meer gelijkwaardig gebruik meer dan de helft zijn. Vermenigvuldig dit met het aantal branduren en het aantal lampen en je kunt de besparing per jaar berekenen. Dit kan makkelijk per veld € 1.000 besparing opleveren.
Daarnaast zijn er nog meer voordelen aan ledverlichting, waardoor je nog meer kunt besparen. Zo kun je ledverlichting:
- Makkelijker aan- en uitzetten, dus veldverlichting hoeft niet onnodig aan te blijven staan en je kunt gemakkelijker een deel van het veld verlichten
- Lichtintensiteit aanpassen aan de behoefte (wedstrijd volop lichtsterkte, training minder intensieve lichtsterkte)
Om de terugverdientijd te bepalen, ben je afhankelijk van een aantal factoren, die met name te maken hebben met gebruik. Wanneer er vanuit de sportbond strengere verlichtingsnormen zijn, neemt de investering toe. Daarnaast heb je te maken met verschillen in energietarieven. Je kunt gebruikmaken van subsidies. Kortom, de variaties zijn groot.
Om toch een idee te schetsen, gaan we uit van een kunstgrasveld, intensief gebruik (600 tot 700 uren per jaar), gemiddelde verlichtingsnormen en geen behoefte aan wedstrijdverlichting (zoals bij TV-opnamen). Reken in dit geval op een terugverdientijd van zes à zeven jaar (exclusief subsidies).
Als je gaat investeren in ledverlichting, kun je gebruikmaken van verschillende subsidies. De subsidiewijzer van Kenniscentrum Sport & Bewegen geeft inzicht in de landelijke subsidies.
Onderstaand een subsidies en lening uitgelicht:
Subsidie voor verenigingen: BOSA
Leningen voor verenigingen: Ook mogelijk met borgstelling vanuit SWS (Stichting Waarborgfonds Sport)
Wetgeving
Voor het plaatsen van ledlampen en armaturen binnen de accommodatie zijn geen vergunningen nodig.
Bij buitenverlichting kan er sprake zijn van lichthinder. Daarover is regelgeving vastgelegd in het Activiteitenbesluit. In deze wet- en regelgeving is vastgelegd wanneer een sportveld verlicht mag worden. De verlichting moet uitgeschakeld zijn:
- Tussen elf uur in de avond en zeven uur in de ochtend
- Op de tijden dat er geen sport wordt beoefend
- Op de tijden dat er geen onderhoud wordt uitgevoerd
Het is mogelijk om een vergunning aan te vragen om van deze tijden af te wijken, bijvoorbeeld voor een evenement of toernooi. Een vergunning hiervoor, vraag je aan bij de gemeente.
Er zijn vier mogelijke categorieën waar je mee te maken kunt krijgen:
- hinder voor de mens
- hinder langs wegen
- verstoring van de natuur
- horizonvervuiling
Verwacht men dat het kunstlicht dat van een sportveld afkomstig is aanzienlijke negatieve effecten heeft op natuurgebieden, planten- en diersoorten? Dan kan het zijn dat je op basis van de Wet Natuurbescherming een vergunning nodig hebt. In die vergunning worden dan voorschriften opgenomen om verstoring van de natuur door kunstmatige verlichting te minimaliseren. Voor het één op één vervangen is in de regel geen vergunning nodig.
Begrippenlijst
Op deze pagina kom je een aantal vakinhoudelijke begrippen tegen. Hier alvast een korte toelichting.
LED: Light Emitting Diode
Armatuur: Draagconstructie met lamphouder voor één of meerdere lichtbronnen.
Lumen/Watt/Lux: De verschillende eenheden welke worden gebruikt om de prestatie van de lamp uit te drukken.
Lumen: Staat voor de lichtstroom en geeft aan hoeveel licht er in een lichtbundel zit. Hoe groter dit getal, des te feller is de lichtbundel.
Watt: Staat voor het geconsumeerde elektrische vermogen dat een lamp per seconde gebruikt. Een lamp met veel Lumen verbruikt meer energie. Hoe efficiënt een lamp werkt, valt daarom uit te drukken in de lichtopbrengst Lumen per Watt: Lm/W.
Lux: De lichtsterkte van verlichting wordt vaak uitgedrukt in Lux. De internationale standaardeenheid voor lichtsterkte is eigenlijk de eenheid candela, maar toch wordt de eenheid Lux gebruikt. Dit staat voor de lichtstroom die gemeten wordt op één vierkante meter. Zodoende is één Lux gelijk aan één Lumen /m2. Een lamp van een bepaald aantal Lumen heeft in een kleedkamer een ander effect dan in een sporthal. Daarom is het handiger om naar het aantal Lux te kijken, omdat dit wat zegt over de hoeveelheid licht die je ervaart.
Leddriver: Dit is een soort voorschakelapparaat dat precies de juiste stroom en spanning aan een ledchip kan geven. Zonder deze driver kan een led niet aanspringen en blijven branden. Anders dan bij een traditioneel voorschakelapparaat bij bijvoorbeeld een gasontladingslamp of een TL-buis, vindt er communicatie plaats tussen de lamp en driver.
Kwaliteitszorgsysteem: Het kwaliteitszorgsysteem is een privaat certificeringsmodel voor eigenaren en gebruikers en de markt voor sportaccommodaties. Het omvat voorschriften, richtlijnen, aanbevelingen en procedures, aanvullingen op wetgeving en formele normeringen om de sportkwaliteit, sportveiligheid en duurzaamheid van een sportaccommodatie te certificeren.
Tips en tops
Ook in sporthallen is een goed opgesteld lichtplan van belang, rekening houdend met de verschillende sporten die in de hal uitgeoefend worden. Slecht ontworpen verlichting kan hinderlijk zijn voor de sporters.
Binnen hangt de verlichting vaak aan de spanten van de overkapping. Vraag altijd na of de constructie geschikt is voor een ledinstallatie.
Binnen kunnen lampen minder goed afkoelen dan in de vrije buitenlucht. Check daarom goed of de voorgestelde verlichting geschikt is voor binnengebruik en of de opgewekte warmte goed weg kan.
Het grote verschil tussen een binnenzwembad en een andere overdekte sportruimte (zoals een paardenbak of sporthal) is de warme, vochtige lucht met eventuele chloordampen. Om corrosie te voorkomen, is het verstandig om de behuizingen en alle bevestigingsmaterialen van de ledverlichting te laten coaten (dit geldt voor alle componenten in de zwemzaal). Daarnaast is het belangrijk om rekening te houden met de positie van de verlichtingsarmaturen ten opzichte van het wateroppervlak. Verlichtingsarmaturen (inclusief elektronica) moeten zo gepositioneerd worden dat je deze eenvoudig nog kunt inspecteren en onderhouden.
Ook de diverse watersporten en het niveau waarop deze beoefend worden, kunnen invloed hebben op het lichtplan. Raadpleeg hiervoor het Handboek Zwembaden van de KNZB.
In de warme zwembadomgeving is het nog belangrijker dat de ledverlichting zijn warmte goed kwijt kan. Let dus goed op de voorschriften van de fabrikant.
Bekijk alle verbeteropties
Hoe kun je jouw sportaccommodatie energiezuinig en duurzaam maken? Bekijk de mogelijkheden, voorbeelden en tips.
Praktijkvoorbeelden
