Circulair bouwen in de sport: ontwikkelingen, kansen en succesfactoren

De sportsector ondertekende de Routekaart en drie deelakkoorden: CO₂-reductie, milieuvriendelijk veldbeheer en circulariteit. Rik van Kraaij, adviseur duurzaam bouwen bij de Rijksdienst voor Ondernemend Nederland (RVO), is een van de makers van de Routekaart, in opdracht van het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Ook is hij voorzitter van de werkgroep Circulariteit. “Circulair bouwen betekent dat je op een manier bouwt die de kwaliteit van leven op korte en lange termijn waarborgt. Niet alleen ons eigen leven, maar ook dat van dieren, planten.”

Michael Poot, projectleider verduurzaming sportaccommodaties bij Kenniscentrum Sport & Bewegen, vult aan: “Alles gebeurt in dezelfde vissenkom waarin we leven. Circulariteit gaat over nadenken over hoe je het hele systeem gezond houdt, ook elders en in de toekomst.” 

De basisvraag

Circulair bouwen: waar begin je als organisatie? Rik: “Bij de vraag: hoe ga ik de materialen hergebruiken als het product zijn dienst heeft bewezen? Of: hoe kunnen anderen de materialen straks op hetzelfde hoogwaardige niveau elders inzetten? Afvoeren of verbranden is geen basisoptie.” Ook doorverkoop van materialen is een vorm van circulariteit. Michael: “De fitnessbranche heeft een goed tweedehands circuit met loopbanden en hometrainers. Een mooie stap, maar ook dan zijn de producten uiteindelijk gewoon op. De volgende stap? Hier al bij de materiaalkeuze van deze apparaten rekening mee houden.”

Van versnippering naar verbinding

De sportsector doet steeds meer met circulariteit, zeggen de experts. “Het is alleen nog vrij versnipperd”, zegt Rik. “De doelen voor het beleid komen steeds meer vanuit een overkoepelend gremium.” Ook op praktisch niveau gebeurt volgens hem veel, bijvoorbeeld rondom bouwen met hout. “Maar soms wordt het wiel opnieuw uitgevonden. Wij proberen de sportsector in dat opzicht meer bij elkaar te brengen. Dit gaat niet alleen over verenigingen. We werken samen met sportondernemers, die de helft van de wekelijkse sporters bedienen. Ook met sportevenementen is nu de relatie gelegd.”

Niet duurder

Wat weerhoudt gemeenten en verenigingen om circulair te bouwen? Veelal de financiële investering. Terwijl het volgens de experts uiteindelijk goedkoper kan dan traditioneel bouwen. “Mensen vragen vaak: hoeveel kost verduurzamen?”, zegt Michael. “Maar de vraag is: hoeveel kost het om het níét te doen?” Rik: “Een materialencrisis maakt het bouwen steeds duurder, tenminste als je te weinig aan goede oplossingen doet. Zie de coronacrisis: door acute nood zijn er hoge kosten gemaakt. Wat als je meer had gekeken naar voorgaande ziektes? Hetzelfde geldt voor klimaatverandering, alleen is er voor klimaatverandering geen snelle oplossing.”

Soms zijn direct kosten te besparen. Rik noemt een circulair gerenoveerde sporthal in Tilburg. “Dat kostte de gemeente véél minder dan een nieuwe sporthal.” Organisaties moeten volgens hem ook nadenken over afvalkosten. “Soms worden afvalverwerkingskosten niet zichtbaar gemaakt bij de aanschaf, waardoor de koper later voor onverwachte kosten opdraait. Zo kunnen de aanschaf en afvoer van een kunstgrasveld zomaar evenveel kosten.” 

Bouwproces

Ook het bouwproces verdient meer aandacht, volgens Rik. “Het gaat niet alleen over het gebouw zelf, maar ook over hoe je het neerzet. Recent onderzoek laat zien dat bij nieuwbouw zo’n 40% van de complete CO₂-uitstoot plaatsvindt in de bouwfase, tegenover 60% in de gebruiksfase. Een enorm potentieel aan CO₂-reductie. Dat zit niet in het klimaatakkoord, want dat gaat over CO₂-reductie op energieverbruik.” Hij was dan ook blij dat in het Nationaal Sportakkoord (2018) duurzame infrastructuur was opgenomen. Het Sportakkoord loopt in 2021 af, maar: “Wat daarin is gestart, stopt niet. Dat hebben we ook opgenomen in de Routekaart.”

Nu beginnen, straks aanpassen

Hoe staan organisaties tegenover circulair bouwen? “De grondhouding is soms afwachtend”, zegt Michael. Als oud-topschaatser vergelijkt hij de milieukwestie met zijn sport. “Je kiest je doel en traint met de nu beschikbare kennis, technieken en middelen. Ongetwijfeld is er straks weer een innovatief schaatspak, maar daar wacht je niet op. Kijk ook zo naar duurzaamheid. De duurzaamheidstransitie is namelijk geen sprint of marathon, maar een complete sportcarrière.” Rik vult aan: “Natuurlijk moeten ook zaken als wetgeving worden aangepast en dat vraagt tijd. Maar begin ergens.”

Legolisering

Waar liggen verder kansen? “Circulaire prefab,”aldus Rik. “Nu wordt nog veel maatwerk geleverd binnen de bouw. Maar bij kleedkamers, kantines en sporthallen kun je met standaardelementen goedkoper bouwen als je een goed circulair concept ontwikkelt. In Duitsland bijvoorbeeld wordt meer gebruik gemaakt van standaardmaten voor bouwelementen.” Wat vraagt dit van opdrachtgevers? “Accepteer voorlopig dat je misschien niet dat unieke gebouw krijgt.” Michael benoemt de ‘legolisering van de bouw’. “Creatief bouwen met circulaire blokjes die je en masse kunt maken. Dát is een toekomstbestendige industrie.”

Wat zijn daarbij geschikte materialen? Rik: “Hout is nog ondergewaardeerd. Het is duurzaam, slaat zelfs CO₂ op.” Ook bamboe is kansrijk: een Haarlemse rugbyclub heeft een circulair clubhuis met bamboe vloer. Steenachtige materialen zoals beton en cement zullen juist meer verdwijnen. Rik: “De bouwsector veroorzaakt ongeveer 40% van de CO₂-emissie wereldwijd, volgens het 2020 Global Status Report for Buildings and Construction. Dat vraagt om andere manieren van bouwen.”

En wat doen we met kunstgras? Rik: “De werkgroep Circulariteit is vooral geboren uit de nood rondom de kunstgrasvelden-afvalberg. Daarin zit plastic van aardolie, dus na veldgebruik werd hoogwaardig materiaal verbrand of gestort. Kapitaalvernietiging. Bovendien zijn microplastics een serieus milieu- en gezondheidsprobleem. Kies dus voor demontabele kunstgrasvelden en denk na over wat je aan infill gebruikt. Gelukkig zijn Nederlandse kunstgrasproducenten al druk bezig met de ontwikkeling van circulaire kunstgrasvelden. ”

Betrouwbare tools

Kortom: steeds meer mogelijkheden binnen circulair bouwen. De werkgroep jaagt deze ontwikkelingen aan. Rik: “Wij zetten aan tot nadenken over circulariteit en hoe je het inzet bij inkoopprocessen. Dat doen we met ondersteuning en concrete tools.” Zo wordt de LCA (levenscyclusanalyse) tool van de leveranciers binnen de Routekaart doorontwikkeld om in de sport gebruikte materialen en systemen onafhankelijk en transparant te kunnen toetsen op milieukosten. Deze tool wordt gekoppeld aan het kwaliteitszorgsysteem van NOC*NSF. “Zo bieden we gemeenten betrouwbare tooling voor inkoopprocessen.” Ook zijn er subsidieregelingen en andere fiscale regelingen, innovatiecalls en deelt de werkgroep praktijkvoorbeelden.

Succesfactoren circulair bouwen

Aan de slag met circulair bouwen? Dit zijn volgens de experts enkele succesfactoren:

1. Visie en draagvlak

Je hebt visie en draagvlak nodig. Weet wat je wilt met verduurzaming en waarom. Leg dat uit, zodat je mensen meeneemt. Bij de Haarlemse rugbyclub werd het circulaire clubhuis-initiatief aangejaagd vanuit gedreven mensen binnen de club. In gemeenten heb je wethouders nodig die er een ‘duw’ aan durven geven, over de vierjarentermijn heen. Creëer een breed gedragen visie die doorsijpelt naar inkopers, beleidsmakers, vergunningverleners.

2. Leeromgeving

Wat je niet weet, dat weet je niet. Je moet dus kunnen leren. Creëer een leeromgeving waarin mensen vragen kunnen stellen en circulair bouwen kunnen verkennen, ook samen met leveranciers en producenten.

3. Samen ontdekken

Haal kennis, capaciteiten en/of begeleiding in huis, zoals een goede adviseur. Wees bereid de zoektocht aan te gaan, ook met de aannemer. Accepteer dat het misschien meer effort vraagt of dat je voor verrassingen komt te staan. Zie het als een ontdekkingstocht. 

Meer lezen?

• Download de Routekaart Verduurzamen Sport voor gemeenten
• Download de Routekaart Verduurzamen Sport voor verenigingen
• Kijk op De Circulaire Bouweconomie
• Luister de Circulair Bouwen podcast

Dit artikel verscheen in september 2021 in SPORT Bestuur en Management (jaargang 22, nummer 3).